‘Krvava prostranstva: Evropa između Hitlera i Staljina’ je zagrebačko izdanje sada već čuvene knjige profesora sa Univerziteta Jejl Timotija Snajdera, koja je svoj naslov uvelike uspostavila kao terminus technicus, kako je to primijetio još Dan Mihman kada je 2012. godine prikazao ‘Bloodlands’ za londonski ‘Časopis za savremenu evropsku istoriju’. Knjiga je osvojila i čitav niz nagrada, među kojima i Nagradu Hane Arendt za političke nauke (2013), a bila je u najužem izboru za Nagradu Vejna Vučinića koju dodjeljuje Asocijacija za slovenske, istočnoevropske i evroazijske studije, situirana na visoko cijenjenom Univerzitetu u Pitsburgu.

Snajderova knjiga se bavi Ukrajinom, Zapadnom Rusijom, Bjelorusijom, baltičkim državama i Istočnom Poljskom u periodu od kraja Prvog do kraja Drugog svjetskog rata i u njegovom neposrednom poraću, kada je na tom prostoru ubijeno četrnaest miliona civila

Knjiga ‘Krvava prostranstva’ se bavi prostorom između Crnog i Baltičkog mora – Ukrajinom, Zapadnom Rusijom, Bjelorusijom, baltičkim državama i Istočnom Poljskom, od Poznanja na zapadu do Smolenska na istoku – u periodu od kraja Prvog (naročito od 1933. godine) do kraja Drugog svjetskog rata i u njegovom neposrednom poraću. U tom periodu i na tom prostoru je, mimo vojnika stradalih u bitkama, stradalo oko sedamnaest miliona civila, od čega ih je četrnaest miliona bilo ubijeno. Dvije trećine (10,400.000) su žrtve nacizma, a trećina (3,700.000) sovjetskog totalitarizma.

Snajder nabraja šest velikih talasa ubijanja u zadatom vremenu i prostoru: 1. Staljinovu kolektivizaciju koja je izazvala glad, u kojoj je stradalo oko pet miliona ljudi, većinom u Ukrajini, gdje je za ovu pošast razvijena i posebna riječ – ‘golodomor’; 2. Staljinov Veliki teror u kome je ubijeno oko sedam stotina hiljada ljudi, od čega nešto manje od polovine u zapadnim krajevima SSSR-a; 3. ubistvo oko dvije stotine hiljada ljudi u nacističkoj invaziji Poljske u koju se uključio i SSSR; 4. njemačku protivpartizansku borbu i odmazde koje su koštale oko sedam stotina hiljada ljudi; 5. pomor glađu oko tri miliona ruskih ratnih zarobljenika i milion opkoljenih žitelja Lenjingrada; 6. Konačno rješenje: na ovom prostoru, gdje su se nalazili svi njemački logori smrti, ubijeno je oko pet i po miliona Jevreja od ukupno šest uništenih u holokaustu.

Piščeva ideja je bila da pokaže sličnosti i razlike dva totalitarna sistema – sovjetskog i nacističkog – i načine na koji su oni uticali jedan na drugi, te u ubijanju proizvodili jedan zločin za drugim. U otkrivanju njihove međusobne zavisnosti leži i glavni kvalitet ove knjige, kao i u postignuću da se locira glavno stratište Evrope XX vijeka, koje nije ni u sibirskom sistemu logora, ni u Mauthauzenu ili u Dahauu. Štaviše, Snajder u knjizi često naglašava da su zapadni saveznici oslobodili ‘samo’ nacističke koncentracione logore čiji užas – toliko publikovan u zapadnim medijima – nije ni približan užasu logora smrti (Helmno, Sobibor, Treblinka, Belžec…) ili stratišta poput Babij Jara koji su svi bili na ‘krvavim prostranstvima’, a koje je oslobodila sovjetska armija.

Mora se naglasiti da Snajder mnogo bolje poznaje sovjetsko vrijeme i sovjetski sistem od nacističkog. Kada govori o ‘golodomoru’ i zločinima Staljinovog vremena, on s lakoćom prelazi na lične priče i izvještaje koji lede krv u žilama, što čini prva tri poglavlja (‘Sovjetske gladi’, ‘Klasni teror’ i ‘Nacionalni teror’) veoma često mučnima za čitanje, ali i prosvjetljujućim: planski izazvana glad u SSSR-u početkom tridesetih godina ni djelićem svog užasa nije još uvijek našla mjesta ni u našoj intelektualnoj ni u narodnoj svijesti, a tri miliona njenih žrtava samo u Ukrajini, koja je bila tom glađu najteže pogođena, to sigurno zavrjeđuje. Konačno, teško da se i današnja Ukrajina može uopšte razumjeti bez razumijevanja ove stravične traume kroz koju je prošao njen narod u Staljinovo vrijeme.

Dan Mihman tvrdi da je pojam ‘bloodlands’ nadrastao puki naziv knjige i da ga je Snajder pretvorio u koncept; da bi što više približio nacističke i sovjetske zločine, Snajder je uveo pojam ‘krvavih prostranstava’ i sveo ih na jedan jedini kriterijum za genocid

No kada se prihvati Hitlerovog vremena, tada se vidi da Snajder često koristi opšta mjesta ili čak floskule, te da on ‘nije našao neke nove dokumente koji bi mogli da bace svjetlo na do sada neobjašnjene probleme niti je otkrio neke previđene a važne istorijske događaje’, kako mu je to spočitao Kristof Dikman u svom prikazu ‘Krvavih prostranstava’ za najznačajniji časopis koji se bavi proučavanjem holokausta, jerusalimski ‘Yad Vashem Studies’. Dikman kaže da takvi Snajderovi stavovi ‘ponavljaju izvitoperene predstave javnog mnijenja o Hitleru, koje ga istovremeno demonizuju i podcjenjuju’, i zaključuje da ‘može biti da je Snajder toliko navikao na to da analizira Staljinovu tiraniju da gleda na Hitlera i nacističku Njemačku kroz istu prizmu’. Kako god bilo, kada Dikman kritikuje Snajdera da previše značaja pridaje uticaju ličnosti Staljina i Hitlera na masovne zločine i na zbivanja u SSSR-u i Trećem Rajhu uopšte, to se ne može opravdati: onaj ko je živio u totalitarnom sistemu itekako dobro zna koliko riječ vođe znači u svakoj pori svakodnevice.

Jednako tome, čini se da Snajder nije bio suviše familijaran ni s višedecenijskim istraživanjima oko toga ko je, gdje i kada donio odluku o ‘konačnom rješenju’, tj. pokušaju potpunog uništenja evropskih Jevreja, a koje je istraživanje sumirano u knjizi Kristofera Brauninga i Jirgena Mateusa ‘Porijeklo konačnog rješenja: evolucija nacističke jevrejske politike od septembra 1941. do marta 1942. godine’, što bi ipak bilo za očekivanje, pogotovo što Snajder ovu knjigu navodi u svom obimnom popisu literature.

Svejedno, izgledalo je da je Dikmanovim načelno pozitivnim prikazom Snajder dobio potvrdu najzahtjevnijeg dijela naučne zajednice koji se bavi stradanjem u XX vijeku, naime one koja se bavi holokaustom, sve dok se 2012. godine nije pojavio pomenuti prikaz prof. dr Dana Mihmana, inače tada već šefa Međunarodnog instituta za proučavanje holokausta u Jad Vašemu u Jerusalimu nakon smrti Davida Bankira.

Mihmanova hirurški precizna kritika ‘Bloodlandsa’, inače ‘knjige koja podstiče na razmišljanje’ i koja je ‘suštinski doprinos javnom prepoznavanju […] brojnih masovnih ubijanja koja su se zbila na istočnoevropskom tlu’, usredsređuje se na sam pojam ‘krvava prostranstva’. Mihman, naime, tvrdi da je taj pojam nadrastao puki naziv knjige i da ga je Snajder pretvorio u koncept; da parafraziramo, ‘bloodlands’ postaju biće za sebe koje prosto privlači krv i smrt: ‘Nijemci su iz drugih područja dovodili Jevreje na krvava prostranstva da bi ih ubili, veli Snajder u ‘Predgovoru: Evropa’.’ ‘Drugim riječima’, kaže Mihman, ‘krvava prostranstva su koncept koji povezuje teritoriju i vrijeme u događaj od istorijske važnosti.’

Mihman se, dakako, ne slaže s takvom konceptualizacijom; on njeno porijeklo vidi u ‘(rapidnom) razvoju proučavanja genocida u protekla dva ili tri desetljeća’ koji je rezultirao uključivanjem u koncept genocida ‘još šire lepeze masovnih ubijanja od antike do danas’, ali je istoričarima stvorio problem kako da iz kauzalnosti, kontekstualnih aspekata i detalja različitih slučajeva izvuku zajedničke denominatore i izvrše generalizaciju; to dovodi do pojednostavljivanja i sužavanja kriterijuma genocida na ponekad jednu jedinu zajedničku osobinu različitih slučajeva. Tako je, po Mihmanovom mišljenju, da bi što više približio nacističke i sovjetske zločine Snajder uveo pojam ‘krvavih prostranstava’ i sveo ih na jedan jedini kriterijum za genocid. Pojednostavljeno rečeno, svako masovno ubijanje koje se od 1933. godine desilo na području između Crnog i Baltičkog mora je isto; ono je jednostavno genocid, koji je endemski za tu teritoriju.

Mihman će zaključiti riječima da njega Snajderova knjiga ‘nije uvjerila da je postojala teritorija krvavih prostranstava [kao koncepta!] koja bi mogla da posluži kao istorijsko objašnjenje za masakr, posebno ne za holokaust’. Prije toga, on će objasniti da je holokaust mnogo šira zamisao i poduhvat, koji se nikako ne može svesti samo na ubistvo ili na međusobni uticaj Staljina i Hitlera. Pogotovo se ne može ključni uticaj svesti na teritoriju: nacisti su ubijali i u Srbiji, veli Mihman. Holokaust, zaključuje on, nije podstaknut ni uticajem Staljina ni nekim jezivim bićem ‘krvavih prostranstava’: holokaust je bio borba protiv Jevreja koja je trebalo da se završi potpunom anihilacijom ne samo Jevreja nego i jevrejske kulture i sjećanja na Jevreje. On je za naciste bio religiozni, iskupiteljski poduhvat, i to ‘ne samo za Njemačku – on je imao cilj da iskupi sav svijet’.

Mihman nije slučajno spomenuo Srbiju, pošto se nekoliko puta na primjeru Jugoslavije pokazuju Snajderovi nedostaci. U poglavlju ‘Konačno rješenje’ on veli da je ‘njemački komandant u Srbiji naredio da samo Jevreji i Romi budu likvidirani za osvetu za Nijemce koji poginu u protivpartizanskim akcijama – i to po stotinu za jednog’. To je, naravno, daleko od istine i nagnalo je, inače izvrsnog, prevodioca Vuka Perišića da ovu pogrešku Snajdera ispravi u fusnoti. U završnom pak poglavlju, ‘Ljudskost’, Snajder nije odolio a da se ne osvrne i na jugoslovenske ratove iz devedesetih godina i da ustvrdi da su ti ratovi započeli ‘između ostalog, i zato što su Srbi vjerovali da je broj njihovih sunarodnjaka ubijenih u Drugom svjetskom ratu bio daleko veći od stvarnog broja srpskih žrtava’. Ovakvih problematičnih opaski na marginama knjige ima još, kao što je npr. tvrdnja da je ‘Tito preuzeo vlast bez sovjetske pomoći’.

Ovakva sklonost konceptima, floskulama i površnosti na poljima na kojima nije stručan upućuje na Snajderovu sličnost upravo sa silnom literaturom napisanom o Jugoslaviji i Balkanu tokom devedesetih godina, u kojoj je jedan od najpoznatijih razvijenih koncepata bio onaj o ‘drevnim mržnjama’ (ancient hatreds) koji je Robert Kaplan izveo iz Andrićeve pripovijetke ‘Pismo iz 1920.’ i razvio ga u svojoj knjizi ‘Balkanski duhovi’, koja je navodno uticala na predsjednika Klintona da dugo oklijeva prije nego što se odlučio na intervenciju u Bosni i Hercegovini. Upravo na tu sličnost misli Mihman kada na prvoj stranici svog prikaza kaže da je za masovnu popularnost Snajderove knjige zaslužan ne samo njen kvalitet, nego i ‘međunarodna – a posebno evropska – konstelacija, koja je poslužila kao plodno tlo’; Snajderova knjiga se jeste pojavila – kao i Kaplanova – u pravo vrijeme da bude čitana kao priručnik za razumijevanje ukrajinske krize, ali ta analogija Ukrajini ne predviđa svijetlu budućnost.

Kako god bilo, posebnu vrijednost Snajderove knjige čini to što je razotkrio određene predrasude i ogolio ih statistikom koja otkriva enormnost zločina izvršenog na Jevrejima. ‘Svakoga dana’, na primjer kaže Snajder, ‘u drugoj polovini 1941. godine Nijemci su strijeljali više Jevreja nego što ih je ubijeno u pogromima tokom čitave istorije Ruskog Carstva.’

U zaključku, unatoč nekim oštrim kritikama Dana Mihmana i drugih stručnjaka, od kojih su mnoge veoma opravdane, moramo istaći da se zaista ne može prenebregnuti činjenica da se najveće krvoproliće u istoriji čovječanstva dešavalo in continuum na istom prostoru. Štaviše, možda smo očekivali više o preklapanju zločina, zločinaca i žrtvi: da li je žrtva iz prvog progona postajala zločinac u drugom? Da li je neko bio proganjan u dva ili više slučajeva? Da li su nacisti koristili infrastrukturu ili psihološki model razvijen od svojih sovjetskih prethodnika? Snajder se tih tema samo dotiče.

Mi se možemo složiti sa zaključkom Kristofa Dikmana: ‘Snajder ne preferira jednu grupu žrtava na račun druge. […] Pisati njihovu istoriju na najsadržajniji mogući način, bivajući svjestan mnogostrukih uzročnosti i koristeći veoma pažljivo konzervativne procjene [broja žrtava] kao što to tokom cijele knjige čini Snajder, omogućava mnoge nove uvide, sličnosti i razlike.’ No čini se da bi slika bila realnija da su u njoj i ratna zbivanja od Prvog svjetskog rata: koliko je brutalnost, recimo, galicijskog fronta uticala na razvoj zločina poslije rata? Koliko je široki ratni zamah na ‘krvavim prostranstvima’ uslovio ubijanje? Mi to kod Snajdera dobijamo tek u naznakama i u tom pogledu on jeste unekoliko opterećen proučavanjem genocida kao posebne teme, kao što je to primijetio Mihman; a sve to je moglo učiniti ovu knjigu bogatijom – iako vjerovatno i dvotomnom.

Iako su na sličan način na važnost Ukrajine u Drugom svjetskom ratu i istoriji zločina ukazali i znameniti istoričar Omer Bartov te nedavno preminuli Aleksandar Prusin – koji je napisao i odličnu knjigu o okupiranoj Srbiji – Snajderova knjiga je ta koja, između ostalog, vraća holokaust u okvire proučavanja Drugog svjetskog rata, što je velika tema nauke o holokaustu i što je bila velika briga njenog počivšeg doajena, Raula Hilberga. Iako je to donijelo novu dozu kritika Snajderovoj knjizi – teško da bi ko mogao da se složi s njegovom tezom da su Nijemci 1941. godine pod Moskvom mislili da su izgubili rat – povratak kontekstu Drugog svjetskog rata možda će se jednog dana vidjeti kao najznačajniji aspekat ‘Krvavih prostranstava’.