Početak decembra obeležio je i početak procesa koji ima za cilj rehabilitaciju Milana Nedića, šefa srpske vlade za vreme okupacije, što je logičan sled događaja nakon što je rehabilitovan Draža Mihailović. Taj proces će zasigurno potrajati koju godinu, a pojavljivanje historiografske studije ‘Kazna i zločin. Snage kolaboracije u Srbiji: odgovornost za ratne zločine (1941-1944) i vojni gubici (1944-1945)’ autora Milana Radanovića moglo bi ga dodatno zakomplikovati. Knjiga je, igrom slučaja, prezentovana nekoliko dana pre zvaničnog početka procesa rehabilitacije. Pre nego kažemo nešto više o samoj studiji, citirajmo Radanovićevog kolegu Milovana Pisarija sa promocije u Domu omladine Beograda.

- Uskoro će se održati prvo ročište, počeće taj proces rehabilitacije Milana Nedića. Ova knjiga se pojavila u pravom trenutku. Zbog toga osećam i neko olakšanje, jer sa svih strana dolaze zahtevi da se čuju i neki drugi glasovi, glasovi naučnika koji se protive rehabilitaciji. Sad imamo jedan veoma važan alat, oružje kojim možemo vrlo jasno i glasno da se suprotstavimo svim pokušajima rehabilitacije fašista - rekao je Pisari.

A po čemu je ova knjiga značajna za Pisarija i sve one koji se protive rehabilitaciji? U središtu pažnje su ljudski gubici u Srbiji u Drugom svetskom ratu, a u prvom su planu zločini počinjeni nad civilnim stanovništvom i zarobljenicima, i to zločini koje je počinila četnička vojska Draže Mihailovića, kao i vlada narodnog spasa Milana Nedića.

Uskoro će se održati prvo ročište, počeće taj proces rehabilitacije Milana Nedića. Ova knjiga se pojavila u pravom trenutku. Sad imamo jedan veoma važan alat, oružje kojim možemo da se suprotstavimo svim pokušajima rehabilitacije fašista - rekao je Milovan Pisari

Za istoričara Gaja Trifkovića, jednog od recenzenata knjige, ovu studiju od sličnih istraživanja izdvaja ‘neostrašćen pristup problematici i korištenje široke palete primarnih i sekundarnih izvora’. O tome je detaljnije govorio sam Radanović na promociji knjige.

- Ovoj temi sam se ranije posvećivao u više navrata, čitajući brojnu literaturu na temu Jugoslavije u Drugom svetskom ratu i još više kad je reč o istoriji Srbije. Činilo se da objavljenih izvora ima mnogo, a kad je reč o neobjavljenim izvorima, arhivskim, krenuo sam u tri beogradska arhiva, Arhiv Srbije, Jugoslavije i Vojni arhiv, gde sam koristio građu partizanskih i četničkih jedinica, potom fond JNA i VBA, nekadašnjeg KOS-a. U Arhivu Srbije sam koristio građu Zemaljske komisije Srbije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, a u Arhivu Jugoslavije fond Državne komisije za utvrđivanje zločina - kazao je Radanović.

Istaknuo je da su fondovi partizanske i četničke arhive izuzetno obimni, dok su oni Državne komisije i Zemaljske komisije gotovo neistraženi, iako je građa dostupna već nekoliko decenija.

- Ti fondovi su nezaobilazni kad je reč o pisanju bilo kakve studije koja ima opšti karakter, a za temu ima istoriju Srbije u Drugom svetskom ratu - rekao je Radanović.

Naglasio je i da je svaka studija koja se bavi istorijom partizanskog ili četničkog pokreta ili opštom istorijom Srbije u Drugom svetskom ratu nepotpuna ukoliko nije korištena ta građa, koja mu je pomogla da uobliči devet istraživačkih celina: Odgovornost Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVuO) za zločine u Srbiji 1941-1944; Amnestije pripadnika JVuO 1944-1945; Odnos partizana prema zarobljenim pripadnicima JVuO u Srbiji 1944; Odgovornost za zločine formacija pod kontrolom kvislinške vlade u Srbiji 1941-1944; Gubici JVuO (iz Srbije) i SUK u Bosni od jeseni 1944. do sredine 1945; Gubici crnogorskih četnika u Bosni i Sloveniji 1945; Streljanje pripadnika Srpskog dobrovoljačkog korpusa u Sloveniji maja 1945; Aktivnosti i gubici četničkih odmetnika u Srbiji 1945-1946; Mitovi i brojke: prilog kvantifikaciji stradalih u Srbiji nakon oslobođenja.

Milivoj Bešlin, još jedan Radanovićev kolega i recenzent, naglasio je da je Radanović rad na ovoj studiji ‘započeo u izvesnom smislu reaktivno, razotkrivajući manipulacije i odgovarajući na falsifikate i zloupotrebe koje je činio deo akademske istoriografije’.

- Polazeći od toga da su stajne tačke profesije istoričara nesporne, Radanović u svojim istraživanjima pokazuje da se istoriografija ne može smatrati naučnom disciplinom ako ne počiva na izvorima, što znači da je istoričar u svom radu ograničen najmanje trima determinantama: istorijskim izvorima i iz njih proisteklim činjenicama, smeštenim u odgovarajući kontekst - rekao je Bešlin.

Bitno je istaći da je Radanović, istražujući u fondovima Državne i Zemaljske komisije, uspeo da pronađe vrlo zanimljive dokumente.

- Ponekad su to čitavi elaborati, jer su sreske i okružne potkomisije vrlo prilježno uspevale da pronađu najautentičnije svedoke zločina i da detaljno zabeleže njihova svedočanstva. Želeo sam u ovoj knjizi da dam mogućnost tim ljudima da nakon 70 godina progovore - kaže.

Posebno je obradio zločine srpske državne straže u leskovačkom okrugu 1944, zločine u selima kraj Aranđelovca, zločin četnika u Višegradu od 5. do 7. oktobra 1943. koji se našao u knjizi jer su dobrim delom počinioci bili četnici iz Srbije, a apostrofirao je, ističe, ‘nepoznat istorijski događaj’.

- Reč je o najmasovnijem zločinu koji su počinili četnici Draže Mihailovića, a to je pokolj u pribojskom srezu, od 5. do 7. februara 1943. Ubijeno je više hiljada ljudi, žena i dece isključivo zbog svoje etničke pripadnosti. Nijedan istoričar se nije bavio tom temom.

Značaj ovoj knjizi daje i činjenica da je Radanović posvetio pažnju i zločinima antifašističkog i revolucionarnog partizanskog pokreta pa je, kako ističe Bešlin, i ‘korektiv kako propartizanske istoriografije u socijalističkoj Jugoslaviji, tako i srpske revizionističke istoriografije postkomunističkog perioda i može se smatrati kompatibilnom sa svim navedenim pravcima istoriografskih istraživanja Drugog svetskog rata na ovim prostorima’.

- Svaki istoričar koji hoće da se bavi Drugim svetskim ratom odsad pa nadalje, svaki sud koji hoće da rehabilituje fašiste, svaki novinar koji hoće da piše o zločinima, mora da uzme ovu knjigu i da je pročita - zaključak je Milovana Pisarija, koji je na kraju promocije još dodao:

- Mi smo istoričari, ali smo svi u suštini nekakvi autsajderi. Nadam se da ovaj rad može biti primer za sve ostale istoričare da se suprotstave rehabilitacijama. Radanović je pokazao da se ne treba plašiti, nego uložiti trud. To nije samo pitanje istoriografije, nego i političke situacije.