Koji su društveni, politički i ekonomski uvjeti fašizacije danas? Kome se nova desnica obraća i zašto je njezina poruka sve privlačnija? U čemu su sličnosti i razlike između suvremenih oblika fašizma i njihovih historijskih prethodnika? To su bila ključna pitanja prošlotjedne diskusije pod nazivom ''Fašizam, fašizacija, antifašizam'' održane u Srpskom kulturnom centru u Zagrebu.

U sklopu pretprograma Trnjanskih kresova koje organizira Mreža antifašistkinja Zagreba, o ovoj su temi razgovarali filozof i prevoditelj Stipe Ćurković, novinar tjednika Novosti Marko Kostanić te književnica, teoretičarka i urednica na portalu Slobodni Filozofski Maja Solar. Polazište rasprave bio je istoimeni tekst francuskog sociologa Ugoa Palhete ''Fašizam, fašizacija, antifašizam''.

Palhetin tekst, strukturiran u 22 teze, nudi analitički okvir za razumijevanje fašizma kao ideologije, pokreta i režima. Opisuje proces fašizacije kao postupno produbljivanje autoritarnih i reakcionarnih tendencija te antifašizma kao političke prakse suprotstavljanja tim procesima. Fokus je na povezanosti fašizma s kapitalističkim krizama, neoliberalizmom i kolonijalnim nasiljem, uz naglasak na potrebu za ranim antifašističkim djelovanjem prije nego fašizam dosegne puni oblik.

Opisujući Palhetinu definiciju ovih pojmova, moderator Ćurković je naglasio kontradiktornu prirodu fašizma, koja antisistemsku retoriku kombinira s reakcionarnim ultrakonzervativnim idejama. Radi se o projektu koji stremi spašavanju i preporodu nacije kroz eliminaciju grupacija koje korumpiraju, onečišćavaju ili stoje na putu ostvarenja takvog cilja, poput radničkog pokreta ili seksualnih i etničkih manjina. Nakon što se uspostavi kao režim, navedene tendencije idu ka genocidnom nasilju i ratovanju.

Posljednjih desetljeća došlo je do raspada lijevog civilnog društva. Sindikati su prisutni samo u javnom sektoru. Iščezlo je i stranačko predstavljanje radničkih interesa. Radni odnosi i klasna politika nisu programska ishodišta skoro nijedne stranke, rekao je Kostanić

- Kad govori o fašizaciji, Palheta naglašava da se radi o procesu kroz koji se prepoznaju tendencije svojstvene historijskom fašizmu, ali nisu još dostatne da formiraju fašizam u punom obliku - rekao je Ćurković, sugerirajući da upravo koncept fašizacije omogućava promišljanje o suvremenim fašističkim tendencijama bez krutog preslikavanja njegovih historijskih iteracija.

Prema mišljenju Kostanića, dvije su bitne razlike između povijesnih okolnosti koje su dovele do originalnog fašizma i današnje fašizacije u određenim zemljama, institucijama ili ideološkim programima. Historijski fašizam se dogodio nakon iskustva Prvog svjetskog rata, koji je imao žestoke učinke na društvo, zbog čega su militarizacija i brutalizacija društva bile i plodno tlo za povezivanje ekstremnih ideja s ekstremnom praksom. Druga važna okolnost koja danas upadljivo nedostaje su radnički pokreti i masovne socijalističke i komunističke stranke na koje je fašizam jednim dijelom bio odgovor ili neki oblik konkurencije.

- Posljednjih nekoliko desetljeća došlo je do potpunog raspada lijevog civilnog društva, širokog pojma koji uključuje i sindikate i stranke. Sindikati su značajno prisutni samo u javnom sektoru. Iščezlo je i kolektivno, odnosno stranačko predstavljanje radničkih interesa u širem smislu. Radni odnosi i klasna politika nisu programska ishodišta skoro nijedne stranke - rekao je Kostanić, pokazujući kako aktualni trend fašizacije nema ključne oblike opozicije kakve je imao nekad.

- Fašističke stranke ili pokreti se stoga danas postavljaju na drugačiji način, iako i dalje izražavaju tu kontradikciju u periodu dok fašizam funkcionira kao pokret, prije nego što preuzme vlast, tako da se u isto vrijeme želi postaviti kao dio neke antiestablišmentske politike i kao pokret koji želi konzervirati postojeće odnose moći i tradicionalne hijerarhije, od rodnih, rasnih i drugih odnosa za koje misli da su prirodni - rekao je Kostanić.

Analizirajući suvremenu krajnju desnicu, identificirao je različite struje koje su evoluirale u zadnjih dvadesetak godina, poput rasističke desnice i onih koji zagovaraju povratak ''prirodne hijerarhije'', narušene u zadnjih 100 godina socijaldemokracijom, kao i rastom feminističkih, LGBT i drugih pokreta. U odnosu prema ekonomiji, dio tih pokreta blizak je neoliberalnom i libertarijanskom pogledu na ekonomiju koji se zasniva na nekom tipu socijalnog darvinizma i inzistiranju na prirodnosti kapitalizma, dok je drugi barem retorički bio blizak ostacima socijaldemokracije, zagovarajući rješenja na nacionalnoj razini, kroz takozvani welfare šovinizam. U zemljama poput Francuske ili Velike Britanije za vrijeme Brexita, takve su desne opcije prozivale elite da su kroz globalizaciju zaboravile vlastite radnike i tvornice.

Stvorena je slika po kojoj s jedne strane stoji produktivna klasa, obični radnici i pravi kapitalisti, a s druge nekakvi paraziti, koalicija onih koji žive na javnim proračunima, od profesora, radnika u kulturnom sektoru ili medija koji su u koaliciji s manjinama

Pojavom Donalda Trumpa, AfD-a i promjenom politika francuske krajnje desnice i sličnih pokreta u Argentini i drugim zemljama, čini mu se da pobjeđuje neoliberalna i libertarijanska struja. Smatra da su oni programski uspjeli povezati ''prirodnost'' suštih kapitalističkih odnosa s navodnim prirodnim hijerarhijama koje zagovaraju između muškarca i žene i drugih društvenih skupina. Sve ono što dolazi s ljevice, bio to pokušaj regulacije kapitalizma ili zagovor egalitarizma i jednakosti, u tome se kontekstu na neki način portretira kao pokušaj da se opisani ''prirodni'' procesi zaustave u korist nekih manjina.

- I tu je stvorena svjesna ili nesvjesna klasna teorija na desnici. S jedne strane stoji produktivna klasa, obični radnici i pravi kapitalisti koji zajednički nešto proizvode. S druge strane su nekakvi paraziti, koalicija onih koji žive na javnim proračunima, od profesora, radnika u kulturnom sektoru ili medija koji su u koaliciji s manjinama koje štite kroz zaobilazne proračunske mehanizme, a ne kroz direktnu demokraciju. Prema toj teoriji, to je središnji sukob između onih koji rade i poštuju neke prirodne procese i onih koji parazitiraju na proračunu, zamišljaju rodove i komunističku ekonomiju i nisu ni u kakvom dosluhu s realnošću. Čini mi se da je na neki način pobijedila ta varijanta ekstremne desnice ili fašističkog ideološkog programa. I da tu pobjedu treba registrirati i uključiti u antifašističke politike - rekao je Kostanić.

Maja Solar istaknula je važnost držanja linije koja ide onkraj percipiranja fašizma kroz njegov dominantni narativ u liberalnim demokracijama te inzistira da je fašizam eksces i strašna historijska epizoda, a ne jedan od političkih oblika buržoaske dominacije. Drugi oblik je liberalna demokracija. Po njenom mišljenju, dinamike fašizacije u širem okviru uvijek su bile i ostale inherentne kapitalizmu.

- Već u svojoj logici, kapitalizam će zbog kriza koje nužno proizvodi dovesti do produbljivanja sukoba, otvarajući mogućnost fašizacije i nastanka nekog novog projekta fašizma - poručila je.

Posebno je istaknula važnost dekolonijalne perspektive, referirajući se na Aiméa Césairea i njegovu metaforu bumerang efekta.

Antifašizam bi značio nužnost da se fašističkim tendencijama odmah suprotstavimo, ne čekajući fašizam. Antifašizam bi trebao početi bitno ranije, u smislu promicanja i jačanja kapaciteta kod onih koji su žrtve te opresije: klasne, rodne, identitetske i manjinske

- Kao jedan od prvih crnih mislilaca dekolonijalizma, Césaire je pokazao da kolonijalizam nije nešto što je odvojeno od fašizma. Evropsko kolonijalno nasilje, koje je prethodilo fašizmu u ime prosvećenja, civilizovanja drugih kultura i nametanja ''evropskih vrednosti'', vraća se u srce Evrope kroz historijski fašizam. Preko projekta ''civilizovanja'', kolonizator je decivilizovao samoga sebe, reprodukujući nasilje u Evropi. To je bumerang koji se manifestuje kroz inverziju u kojoj se zastrašujuća količina nasilja koja je provedena izvan Evrope vratila nazad u Evropu - objasnila je Solar.

Kroz dva simbolička događaja ili priče, Solar je problematizirala suvremene oblike fašizma, fašizacije i antifašizma.

- Predsednik Srbije Aleksandar Vučić otputovao je u Moskvu na proslavu Dana pobede nad fašizmom. Po stranu farsična koreografija, u kojoj Vučić glumi heroja koji se usudio otići kod Putina u Rusiju, zbog čega će sada tobože snositi teret osude EU, ovo pominjem zato što je tamo nastupio kao veliki antifašist koji podržava antifašističku borbu. I koji tu borbu interpretira kao borbu srpskog naroda protiv neprijatelja. Druga, važnija slika koja me naterala da promišljam kontekst fašizma je Palestina, odnosno kolonijalna država Izrael, za koju mislim da je fašistička tvorevina i da jeste neki oblik fašizma. To nije zapravo samo moje mišljenje, nego mišljenje ljudi koji se tom temom ozbiljno bave - rekla je Solar.

Ćurković je pak u Palhetinom tekstu prepoznao više kriznih procesa koji stvaraju ambijent za fašizaciju, poput krize hegemonije građanske ili buržoaske vladavine, koju je moguće vidjeti na raznim mjestima, na primjer kroz opadanje izborne izlaznosti i smanjenje povjerenja u klasične političke stranke. Uz svakodnevnu socijalnu nesigurnost za široke mase ljudi, nerazdvojnu od neoliberalnih procesa, opisuje i krizu odnosa dominacije na društvenoj razini, poput rodnih, identitetskih ili nacionalno-etničkih odnosa unutar određene zajednice.

- Danas možemo vidjeti tipičnu inverziju takvih odnosa. Na primjer, određeni tip muškaraca, pogotovo bijelih, sebe vidi kao žrtve opresije LGBT zajednice, feminizma ili ekologije. Imamo krizu dominacije u smislu da su relativni historijski uspjesi društvenih pokreta i ljevice kroz feminizam, LGBT i antirasističke pokrete izazvali kontrareakciju, agresivno inzistirajući na obrani starih hijerarhija - primijetio je Ćurković, ističući da nam niz navedenih kriza dozvoljava da određene aspekte današnjih društvenih procesa čitamo kao oblike fašizacije.

Prema Palheti, trenutačni simptomi takvih kriza su autoritarno otvrdnjavanje države i uspon ili porast rasizma. Ćurković ističe da antiimigrantski diskurs u Evropi i SAD-u pritom ima dvostruku funkciju: državi legitimira određeni tip militarizacije granica i pojačano policijsko nasilje nad manjinama kojim se legitimizira i uporaba policijske sile u drugim kontekstima, poput aktualnog suzbijanja propalestinskih demonstracija u nekim zapadnim zemljama. Porast rasizma kroz opsesiju krajnje desnice figurom migranta još je jedan indikator fašizacije.

- Eksplicitno i implicitno tu se može prepoznati tip etnonacionalističkog, biološko-kulturnog esencijalizma koji kaže da su pripadnici nacije samo oni ispravne etnije i ispravne kulturne pozadine. To je danas duboko povezano s antiislamizmom - smatra Ćurković.

Ako su ovo neki dominantni oblici fašizacije, antifašizam bi po njemu značio nužnost da im se odmah suprotstavimo, ne čekajući fašizam. - Antifašizam bi trebao početi bitno ranije, u smislu promicanja i jačanja kapaciteta kod onih koji su žrtve te opresije: klasne, rodne, identitetske i manjinske. I s druge strane, kroz pokušaj zaustavljanja tih procesa fašizacije. Potrebno je danas prepoznati koliko je zapravo bitno ne ignorirati antiimigrantski diskurs, homofobiju i seksizam. To su elementi koji već vode ili nose te tendencije - rekao je Ćurković.

Na pitanje vidi li višemjesečne studentske proteste u Srbiji kao moment koji se može opisati i kao antifašistički oblik otpora, Maja Solar odgovorila je da studenti i studentkinje ne vide antifašizam kao neki ideološki nazivnik pod kojim se bore. To je mnogima od njih stvar prošlosti, što ne znači da se tekući protesti u Srbiji ne mogu promišljati i kao vezivno tkivo svih politika koje bi se suprotstavljale procesima fašizacije.

- Ako je neko sposoban da za svaku društvenu nepravdu u par minuta potakne gomilu ljudi da izađu na ulice i suprotstavi se nepravdi, to već daje nadu u postojanje vezivnog tkiva koje bi se suprotstavljalo onome što zovemo fašizacija - zaključila je Solar.