Predavanja pod naslovom "Sveti Sava u monetarnoj istoriji Srbije". koja je u Krnjaku, Zagrebu i prije koji dan u Pakracu održao Ranko Stanojević, diplomirani ekonomista i dugogodišnji suradnik Narodne banke Srbije, pokazala su da za tu historijsko novčarsku temu vlada veliki interes.
S obzirom da je značenje Svetog Save u mnogim poljima razvoja srednjevjekovne srpske države itekako poznato i priznato, zgodno je težište staviti na financijski dio, odnosno na historiju srpskog dinara, koji je u nekim periodima 20 vijeka postajao jugoslavenski i obrnuto.
- Funta i dinar su dva najstarija imena za valute u Evropi, s tim što je naziv dinar izveden iz "denarius", odnosno naziva za prvi srebrni novac iskovan u starom Rimu. Dok su u Srednjem vijeku u Rimu zaboravili taj naziv, on je živio u Srbiji, pa sve do dinara kao naziva monete u Alžiru, Bahreinu, Jordanu, Iraku, Kuvajtu, Libiji i Tunisu, dok u Iranu označava stoti dio rijada - rekao nam je Stanojević, ističući da je već brat svetog Save, Stefan Prvovenčani kao vladar nezavisne države po nekim izvorima kovao svoj novac, o čemu postoje i arhivski zapisi iz 1214. godine.
Provedena istraživanja ukazuju na kralja Stefana Radoslava koji je vladao od 1227. do 1234. i koji se smatra prvim srpskim vladarem koji je kovao srebrni i bakarni novac, izrađen po ugledu na novac koji su kovali njegovi suvremenici, bizantski carevi.
Već je brat svetog Save, Stefan Prvovenčani kao vladar nezavisne države po nekim izvorima kovao svoj novac, o čemu postoje i arhivski zapisi iz 1214. godine
Za vrijeme vladavine kralja Uroša i njegovih sinova Dragutina i Milutina dolazi do srpsko-mletačkog spora. Neki su tvrdili da je srpski novčić, odnosno groš kako su ga zvali u drugim zemljama, falsifikat mletačkog novčića matapana koji je bio najstabilnija valuta na Balkanu krajem 13. i početkom 14. vijeka zbog svoje težine i velike količine srebra. Razlika je bila u izgledu: na srpskom je Isus na prednjoj strani, a na zadnjoj strani kralj zajedno sa Svetim Stefanom. Na mletačkom novčiću su predstavljeni dužd u čije ime je moneta iskovana i pokrovitelj Venecije Sveti Marko.
Sveti Sava na novčanici od 100 srpskih dinara
Bitnije je da su za vrijeme kralja Uroša i njegovih sinova iskovane velike količine srebrnog novca koji je po izgledu, težini i finoći srebra podsjećao na matapan i osamdesetih godina 13. vijeka rado prihvaćan kao platežno sredstvo i izvan državnih granica, čak i u Veneciji, koja je zbog toga poduzimala mjere da spriječi njegov opticaj na svojoj teritoriji. Srpski srebrni novac nije dugo zadržao dobre osobine koje su ga izjednačavale sa mletačkim. Smanjivala mu se težina, finoća srebra se kolebala, pa je postepeno gubio konkurentnu sposobnost. U početku su srpski dinari bili teški približno koliko i mletački matapan (2,178 grama), ali su kasnije kovani i lakši, piše u knjizi "Srbija u doba Nemanjića" Miloša Blagojevića.
Kad je Milutin zavladao Srbijom, Mletačka republika počela je od 1282. često izdavati naredbe "protiv tih dinara po mletačkom tipu skovanih" zabranjujući njihov opticaj, naročito po Dalmaciji, uz oštre kazne.
U priču se umiješao i Dante Alighieri koji je srpskog kralja, kojeg većina identificira kao Milutina mada neki stručnjaci misle da se radi o Dragutinu, smjestio u pakao, ali ga nije spomenuo u dijelu "Pakao" svoje čuvene "Božanstvene komedije" već u dijelu "Raj" kada opisuje kojeg od kršćanskih kraljeva tu neće sresti: "Tu će biti kralj Norveške i kralj Portugalije, a sa njim onaj iz Raške koji je loše upotrijebio kalup iz Venecije!…", pisaše Dante koji je u pakao smjestio i više svojih političkih protivnika.
U priču se umiješao i Dante Alighieri koji je srpskog kralja, kojeg većina identificira kao Milutina mada neki stručnjaci misle da se radi o Dragutinu, smjestio u pakao
Srebrni novac, jer je zlato povlačeno iz opticaja, srpski vladari kovali su sve do pada despotovine 1459. godine i to širom teritorije srpske srednjevjekovne države, u kovnicama koje su se nalazile u blizini brojnih rudnika srebra kao što su Brskovo, Rudnik, Novo Brdo, Srebrnica, Trepča i drugi. Dinar svoj vrhunac i u smislu izgleda i u smislu vrijednosti dostiže u vrijeme srpskog vladara Dušana, kralja od 1331. do 1346. a potom do smrti 1355. Tada srpska država obimom monetarne produkcije premašuje susjedne zemlje tog vremena. Štaviše, za vrijeme njegove vladavine 1354. godine je prvi put u srpskoj historiji bilo uređeno zakonom. Period posle poraza srpske vojske u bici na Marici obilježen je jačanjem samostalnosti lokalnih vladara čija se moć ogledala i kroz pravo kovanja novca, uključivši posljednje srpske srednjevjekovne vladare, despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića.
Konačnim padom Srbije pod Osmansko carstvo u drugoj polovini XV vijeka, nestaje i dinar. Tako je sve druge polovine 19. vijeka u upotrebi bio veliki broj različitih moneta stranih država, ali se novac kovao i na području Srbije. U periodu turske vladavine na području današnje Srbije radilo je nekoliko kovnica turskog novca – Novo Brdo, Kučajna i Beograd, a naziv posljednje vrste turskog srebrnog novca para, od arapske riječi bara, što znači srebro, prisutan je i danas kao naziv stotog dijela dinara, ali i u narodnoj tradiciji preko poslovica "para vrti gdje burgija neće", "stis'o se k'o dve pare u kesi"…
Dinar iz 1916. godine
Godine 1868., više od četiri vijeka od kovanja posljednjeg srpskog srednjevjekovnog novca, iskovan je prvi novac u obnovljenoj Kneževini Srbiji i to u bakru. Donošenjem Zakona o kovanju srpske srebrne monete dinar je 12. decembra 1873. postao zvanično ima za srpsku monetu, iako je prvi srebrni novac iskovan 1875. godine u apoenima od 50 para, jednog i dva dinara s likom kneza Milana Obrenovića na aversu, prednjoj strani novčića.
Milan Obrenović donio je i zakon o kovanju srpske srebrne monete, koji je bio u skladu s novčanom konvencijom koju su 1865. u Parizu zaključile Francuska, Belgija, Italija i Švicarska, a kasnije joj pristupile Grčka i Rumunjska. Pripisane dimenzije, finoća i težina dinara bile po toj konvenciji identične franku. Predviđeno je tada da bude iskovano dva miliona novčića od 50 para, tri miliona od dinar i milion kovanica od dva dinara.
Osnivanjem Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije, u julu 1884. godine štampana je prva srpska novčanica vrijednosti sto dinara koja je bila plativa u zlatu
Nakon priznavanja pune nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878., godinu kasnije u Srbiji je bio izdat prvi novac od zlata u apoenu od 20 dinara. Kad je 1882. Srbija postala kraljevina, a knez Milan proglašen kraljem, izdata je specijalna serija zlatnika od 10 i 20 dinara. Nazvani su Milanovi zlatnici, odnosno milandori - po imenu kralja i francuskoj riječi za zlato.
Osnivanjem Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije, u julu 1884. godine štampana je prva srpska novčanica vrijednosti sto dinara koja je bila plativa u zlatu, da bi naredne godine u opticaj bile puštene novčanice od 50 dinara plative u zlatu i od deset dinara plative u srebru.
Zaključno sa 1918., Narodna banka Kraljevine Srbije izdala je ukupno devet banknota koje su štampane u Belgiji i Francuskoj. Posljednja izdana novčanica te banke nosi datum 18. septembar 1918. Usporedo sa izdavanjem novčanica, Kraljevina Srbija je, zaključno sa 1917., nastavila s emisijom serija kovanog novca.
Ulazak u Jugoslaviju donio je uz politička i brojna novčana iskušenja. Osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na teritoriji su bili u upotrebi srpski dinar, crnogorski perper, austrougarska kruna, ali i novac savezničkih država. Postojala je potreba za uspostavljanjem jedinstvenog sredstva plaćanja, a prve novčanice te države izdate su 1919. i imale su vrijednost označenu u dinarima, ali i u krunama.
Govoreći o međuratnom periodu, naglasimo da Zavod za izradu novca Narodne banke Kraljevine Jugoslavije počinje da radi 1930. i otada se dinarske novčanice štampaju u Beogradu, odnosno na Topčideru. Posljednja novčanica izdata u Kraljevini Jugoslaviji, prije okupacije, imala je nominalnu vrijednost od 500 dinara i nosila je datum rođenja maloljetnog kralja Petra II Karađorđevića. Vlada Kraljevine Jugoslavije je emigrirala, a Narodna banka rad je nastavila na teritorijama savezničkih država sa sjedištem u Londonu gdje je 1943. izdana serija novčanica sa likom kralja Petra II Karađorđevića u apoenima od pet, 10, 25, 100, 500 i 1.000 dinara koje su znatno podsjećale na američki dolar. One nikad nisu dospjele u zemlju, niti su bile u upotrebi.
Dinar s likom maloljetnog kralja Petra II Karađorđevića
Tokom okupacije u Nedićevoj Srbiji je srpski dinar izdavala Srpska narodna banka. Na novčanicama su tada prvi puta prikazivane neke važne historijske osobe - Vuk Karadžić, Petar II Petrović Njegoš i Sveti Sava. Ostale novčanice imale su zemljoradničke slikovne prikaze muškaraca i žena s pripadajućim alatima. Autor svih novčanica Srbije pod Nedićevom Vladom narodnoga spasa bio je Veljko Andrejević Kun, otac Đorđa Andrejevića Kuna koji je 1944. izradio prve partizanske novčanice i prvu partizansku poštansku marku.
A otkud Sveti Sava na novčanici Nedićeve Srbije? Prvobitni prijedlog novčanice predviđao je sliku pastira koji svira frulu sa stadom u pozadini. To se Nijemcima, koje je počela "prati" paranoja zbog otpočinjanja ustanka činilo subverzivno, pa je Andrejević Kun osmislio novčanicu s likom Svetog Save koja je bila u opticaju do oslobođenja i pojave spomenute novčanice Demokratske Federativne Jugoslavije. Te su novčanice prvo štampane u Sovjetskom Savezu, a osnovni motiv bila je bista partizana s puškom o lijevom ramenu.
- Zatečen, okupacijski novac, konačno je zamijenjen po kursu prema kome sto srpskih vredi pet DFJ dinara, sto bugarskih leva - 10, sto italijanskih lira - 30, sto nemačkih maraka - 60, sto mađarskih pengi menjano je za 100 DFJ dinara, dok je 1.000 kuna vredelo 7 dinara državnog izdanja DFJ - ističe Stanojević i dodaje da su se novčanice Nedićeve Srbije, uključivši onu s likom Svetog Save, mogle zamijeniti od 20. do 30. aprila 1945. nakon čega su prestale imati bilo kakvu vrijednost.
Što se tiče poslijeratnih dinarskih novčanica, teme koje veličaju tekovine rata, ubrzo su zamijenili motivi koji personificiraju ideju razvoja novog socijalističkog društva, da bi od pojave novčanice s Titovim likom krenula i emisija novčanica s isprva apstraktnim likovima, a onda i stvarnim važnim osobama, pogotovo u vrijeme hiperinflacije u Saveznoj Republici Jugoslaviji.
Tako je na novčanici najveće nominalne vrijednosti od 500 milijardi dinara, izdane 1993., bio lik Jovana Jovanovića Zmaja. Reformom Dragoslava Avramovića početkom 1994. stvoren je kurs po kojem je 12.000.000 dotadašnjih dinara vrijedilo jedan novi dinar koji je bio vezan uz njemačku marku po kursu 1:1, ali se on nije dugo održao. Izdavanje dinara nastavilo se i dalje, u SRJ, Državnoj zajednici Srbije i Crne Gore te Srbiji. A to je već dobro poznata sadašnjost.
