Posle romana Beća Cufaja ‘Sjaj tuđine’ (2010), dobili smo još jedan roman savremenog albanskog pisca sa Kosova, i to roman prvenac Vetona Suroija (Surroi, 1961., Priština), jednog od vodećih intelektualaca kosovskih Albanaca iz 1990-ih, osnivača dnevnika ‘Koha ditore’ i televizije KTV, te učesnika mirovnih pregovora u Rambujeu 1999. godine i pregovora u Beču o statusu Kosova 2005-2007. godine.
Roman ‘Milijarder’ ukršta duh epohe samog početka 1990-ih na Kosovu sa nizom pojedinačnih sudbina likova srednje generacije; kontrapunktirajući epizode brutalne represije srpske policije i crnohumorni apsurd prištinske svakodnevice, ophrvane blagodetima hiperinflacije, dubokom međuetničkom distancom kosovskih Albanaca i Srba, i privremenim egzilantskim eskapadama. Suroijev roman je poučni sociološki brevijar, jer skenira sivu zonu preživljavanja albanskog stanovništva koje je masovno izgubilo posao odbivši da potpiše izjavu lojalnosti državi Srbiji; podsetnik na kolonijalne metode policijske uprave, zavedene u trenucima dok se razbuktavao rat u susedstvu, u BiH i Hrvatskoj, metode koje su nasilno i jalovo odlagale suočavanje sa neminovnošću, do koje će ipak doći 1999. godine, posle rata na Kosovu i, nakon skoro jednog veka uprave, od 1912. godine, povlačenja organa srpske države sa Kosova.
Uprkos kontekstu, Suroijev roman nije dominantno politički, nimalo pamfletski. Represija je neizbežan kontekst naracije, utoliko pre što je narator, Arber Hasi, prevodilac u prištinskom Komitetu za ljudska prava, otuda direktno upućen na primere policijske brutalnosti koje što kolateralno što namerno proizvode i ljudske žrtve, bivajući i sam žrtva policijskog premlaćivanja, što će mu kasnije omogućiti šestomesečni egzil u Londonu. U trećem smislu, ‘Milijarder’ je generacijski tablo, u kome se nasuprot egzistencijalnom beznađu i nasleđenom orijentalnom fatalizmu u osećanju života, ističu primeri preduzetničkog i erotskog vitalizma. Arberovi prijatelji i poznanici preprodaju košulje živih boja, cucle za bebe, čak i odeću pokojnika iz Nemačke, kao što pored bračnih naslada uživaju i one sa strane. Apsurd svakodnevice, neshvatljiv onima koji ga nisu doživeli, oslikava činjenica da svi stanovnici sa makar jednom dojčmarkom u džepu postaju milijarderi, istina ovisni o novim demijurzima, uličnim dilerima, bankarskom egzekutivom države koja je i na ovaj način isisavala devize iz slamarica svog pauperizovanog stanovništva. Tako se zbog naglih skokova kursa tokom jednog dana dešava da cela kafana ne može da pojede i popije deset DM.
Roman je komponovan iz anegdotalnih fragmenata i čestih flešbekova i forvarda, što vremensku osu čini u toj meri dinamičnom da stvara čitalačku vrtoglavicu. Da nije natuknice na koricama romana, da radnju treba shvatiti tako da se odvija tokom jednog dana, mogli bismo pomisliti da smo se popeli na kakav vremenski tobogan. Ali daleko je ‘Milijarder’ od romana koji je smešten u dablinski 16. jun 1904. godine. Mimo ove neugodne turbulencije, pojedina poglavlja, označena brojevima od jedan do osam, majstorski su oblikovana. Recimo, deo petog kao satirično-groteskni portret Predsednika Komiteta za ljudska prava, višedecenijskog disidenta i zatvorenika, koji provodi neko vreme u SAD-u, besedeći albanskim iseljenicima o razlici između boljševika i menjševika ili u društvu kolgerle Glende, koje ga po prvi put u odraslom životu nagoni na plač u trajanju od dva sata i 35 minuta. Odnosno, tu je gotovo krležijanska pijano-špijunska noć u kafani kod Vuksana, koji nije Vuksan, u kojoj svira violinista Ilir koji ne zna albanski pa nikad i ne progovara, Beli neuspešno pokušava još jednom da oduzme sebi život skokom s mosta, a Faton Ljeći od prezrenog doušnika postaje utešitelj samoubice, dok iza njegovih leđa izveštaj o policijskoj torturi, u šarenoj turističkoj fascikli, kreće na put vozom, do zapadnih medija.
Smisao za detalj, za duh vremena i socijalne odnose, vešto odabrane i ispričane anegdote, odsustvo tendencioznosti, Suroijevom romanu pribavljaju dvostruki dobitak: dokumentarnu efektnost slojevite evokacije i estetsku dirljivost jednog zlog i traumatičnog vremena, koje nije uspelo da poništi nagon za opstankom i čežnju za normalnim životom.
